صنعت پتروشیمی ایران، با سابقه ۶ دههای خود، امروز به یکی از ستونهای راهبردی و اصلی سودآوری و تولید ثروت ملی تبدیل شده است. این عرصه حیاتی با گردش مالی و ارزش افزوده چشمگیر، نهتنها جایگاهی کلیدی در ساختار اقتصادی کشور احراز کرده، بلکه با صادرات محصولات پتروشیمی و ارزآوری حاصل از آن، نیروی محرکه مهمی در توسعه زیرساختها بهشمار میرود.
اما این درخت تنومند از کجا ریشه گرفت؟ بر اساس اسناد و منابع تاریخی، زمینههای اولیه شکلگیری این صنعت در ایران، با راهاندازی «کارخانه کود شیمیایی مرودشت فارس» در سال ۱۳۴۲ کلید خورد و یک سال پس از آن «شرکت ملی صنایع پتروشیمی» رسماً تأسیس شد.
۸ دی سالروز صنعت پتروشیمی
شرکت ملی صنایع پتروشیمی در ۸ دی ۱۴۰۴، شصتویکمین سال فعالیت خود را پشت سر میگذارد؛ برای نخستین بار در ۸ دی ۱۳۹۳، این تاریخ بهعنوان «روز صنعت پتروشیمی» در تقویم رسمی کشور ثبت شد. انتخاب این روز برگرفته از سالروز تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی در دی ۱۳۴۳ بود. طرح اولیه نامگذاری این روز در دهه ۹۰ شمسی از سوی یکی از کارشناسان امور بینالملل مطرح شد و پس از بررسی و موافقت مدیرعامل وقت شرکت ملی صنایع پتروشیمی رسمیت یافت. این تصمیم نقطه عطفی در تاریخ معاصر صنعت پتروشیمی کشور بود، زیرا افزون بر یادآوری پیشینه درخشان این صنعت، فرصتی فراهم کرد تا نقش آن در رشد اقتصادی و توسعه صادرات غیرنفتی بیشازپیش مورد توجه قرار گیرد.
نخستین مجتمع پتروشیمی ایران؛ کارخانه کود شیمیایی مرودشت فارس
دهه ۳۰ خورشیدی، همزمان با گسترش و رشد روزافزون صنایع داخلی در ایران، نیاز به مواد اولیه پتروشیمی، بهعنوان زیربنای بسیاری از تولیدات بهویژه در بخش کشاورزی نمایان شد. در آن دوران، بخش اعظمی از این نیاز حیاتی از طریق واردات پرهزینه تأمین میشد. بررسی دقیق آمارهای گمرکی در سالهای ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۰ نشان میدهد که وابستگی کشور تا چه حد بالا بوده است. محصولات با منشأ پتروشیمی، بهطور متوسط، ۳.۸۳ درصد از وزن کل واردات و ۹.۰۸ درصد از ارزش کل واردات کشور را به خود اختصاص داده بودند.
نکته مهم اینکه سهمخواهی سالانه هم از حیث وزن و هم از حیث ارزش در حال صعود مستمر بود، بهطوری که در سال ۱۳۴۰، محصولات پتروشیمی مرز ۱۰ درصد از کل واردات کشور را پشت سر گذاشته بودند. این ارقام، خود گواهی بر لزوم حیاتیِ ایجاد ظرفیتهای تولید داخلی برای رهایی از وابستگیهای تجاری و حفظ سرمایه ملی بود.
کارخانه کود شیمیایی مرودشت فارس بهعنوان نخستین مجتمع پتروشیمی ایران، خود حکایتگر تلاشی ملی در مسیر صنعتی شدن و عبور از مرحله مصرفکنندگی صرف به مرحله تولید است. عملیات طرح لولهکشی گاز از گچساران و ساخت کارخانه کود شیمیایی در فارس، در ۶ اردیبهشت ۱۳۳۸ آغاز شد. این طرح عظیم که ابتدا با عنوان «بنگاه کود شیمیایی» و سپس به «بنگاه پتروشیمی» تغییر نام داد، نقطه عطف و سرآغاز فعالیتهای جدی ایران در مسیر توسعه صنعت پتروشیمی قلمداد میشود.
اجرای این طرح جامع که مسئولیت نظارت بر آن به وزارت صنایع و معادن واگذار شده بود، مستلزم همکاری گسترده با پیمانکاران بینالمللی بود. ازجمله، دو شرکت فرانسوی انسا (ENSA) و آنترپوز (Entrepose) به همراه شرکت انگلیسی کنستروکتورز جان براون (Constructors John Brown Ltd) مشارکت داشتند. افزون بر این، برای اعمال نظارت دقیق بر فرآیند اجرای طرح لولهکشی، شرکت ایتالیایی اسنام پروجتی (Snam Progetti) و برای نظارت بر ساخت کارخانه کود شیمیایی، شرکت ایتالیایی مونت کاتینی (Montecatini) بر اساس قراردادهای مجزا دعوت به همکاری شدند. این ترکیب از پیمانکاران بینالمللی، پیچیدگی فنی و مقیاس عظیم پروژه را بهخوبی نشان میدهد.
بر اساس محاسبات اولیه، بهرهبرداری از این پروژه مقرر بود تا پایان ۱۳۴۰ آغاز شود. با این حال، تأخیری نزدیک به ۱۵ ماه در روند عملیات ساختمانی پیش آمد. در نهایت، کارها در پاییز ۱۳۴۱ از سر گرفته شد و این واحد عظیم صنعتی که پس از تأسیسات نفتی آبادان، بزرگترین واحد صنعتی کشور بهشمار میرفت، تکمیل شد. افتتاح رسمی این کارخانه در ۲۶ مهر ۱۳۴۲ صورت گرفت. پس از افتتاح این کارخانه، تمبری یادبود با بهرهگیری از تصویر کارخانه و مسیر انتقال گاز گچساران به شیراز منتشر شد.
جایگزینی واردات با تولید داخلی
تأمین سوخت مورد نیاز کارخانه کود شیمیایی مرودشت منوط به انتقال گاز طبیعی از گچساران بود. شبکه انتقال این سوخت حیاتی شامل یک خط لوله اصلی با قطر ۱۰ اینچ و طولی معادل ۲۵۶ کیلومتر بود که بهطور مستقیم از گچساران به شهر شیراز و سپس به کارخانه کود شیمیایی مرودشت امتداد داشت. مصرف روزانه این کارخانه عظیم نزدیک به ۱۰ میلیون فوت مکعب گاز بود. نکته قابلتوجه در فرآیند تولید اینکه نزدیک به دوسوم این حجم صرف تولید بخار و نیروی برق میشد و یکسوم باقیمانده برای تهیه کودهای شیمیایی بهکار میرفت.
یکی از نکات حائز اهمیت این کارخانه توجه به اهمیت نیروی انسانی متخصص بود، به همین منظور پیش از افتتاح، ۲۴ نفر از مهندسان جوان ایرانی بهمنظور کسب دانش تخصصی و مدیریت آتی کارخانه به کشورهای فرانسه، بلژیک و ایتالیا اعزام شدند. پس از بازگشت این افراد آموزشدیده، حدود ۳۰ نفر از کارشناسان خارجی نیز برای مدت ۶ ماه در کارخانه استخدام شدند تا انتقال دانش فنی و آموزش امور تخصصی به مهندسان ایرانی به نحو کامل صورت پذیرد و زمینهساز بومیسازی این صنعت شود.
کارخانه در مراحل اولیه ساخت، شامل چند واحد عملیاتی کلیدی بود؛ تصفیه آب، تهیه بخار، تولید برق، برج خنککننده، انبار نیترات، انبار آمونیوم و اوره، گوگردگیری، تبدیل گاز و انبار مواد شیمیایی، همچنین محصولات تولیدی کارخانه شامل گاز کربنیک، گاز آمونیاک، اسید نیتریک، محلول آمونیاک بودند. افزون بر این نیترات آمونیم با ۲۶ درصد ازت و اوره با ۴۶ درصد ازت ازجمله دیگر محصولات این کارخانه بود که در بستههای ۵۰ کیلوگرمی عرضه میشدند.
بر اساس روایات ثبتشده، این کارخانه دو بار درگیر سیل شده است. نخست در ۱۳۴۷، جریان شدید سیلاب سبب تعطیلی دو ماهه کارخانه و وارد آمدن خسارتهایی شد، اما در دی ۱۳۵۶، سیل چندان گسترده نبود و پس از چند روز، فعالیت کارخانه به روال عادی بازگشت. اکنون این مجتمع پتروشیمی با تولید سالانه حدود ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار تن ترکیبات نیتروژندار و متانول بهعنوان یکی از پایههای صنعت پتروشیمی کشور، نقش سازنده خود را ایفا میکند.
تاریخ صنعت پتروشیمی ایران که با راهاندازی کارخانه کود شیمیایی مرودشت در دهه ۴۰ آغاز شد، نمونهای بارز از عزم ملی برای جایگزینی واردات با تولید داخلی و سرمایهگذاری هدفمند بر منابع انسانی است. وابستگی شدید وارداتی در اواخر دهه ۳۰، اهداف اولیه را بهروشنی تعریف کرد. دستیابی به خودکفایی در تولید مواد شیمیایی حیاتی از طریق جذب فناوریهای پیچیده بینالمللی و تربیت نیروی کار بومی آغاز شد. افتتاح این مجموعه عظیم نهتنها به اقتصاد ملی ارزآوری بخشید، بلکه سنگ بنای شبکهای راهبردی را نهاد که امروزه پس از گذشت ۶۱ سال، یکی از قطبهای اصلی اقتصاد ایران بهشمار میرود.
یونس صادقی
